Spektrum

Doğuşundan bugüne Türk milliyetçiliği: Turancılıktan İslamcılığa

1920’lerin İstanbul'unda her sene mevsim değişikliğinde Boğaziçi ile şehir merkezi arasında göç yaşanırdı. Bu göç zaman içerisinde Boğaziçi’ne gidenlerin azaldığı, Boğaziçi’nden gelenlerin arttığı bir şekilde değişmeye başladı. Boğaziçi gitgide terk ediliyordu.1930’ların ortalarından itibaren gazetelerde bu konuyla ilgili birçok yazı dizisi kaleme alındı: Boğaziçi ölüyor… Boğaziçi sizlere ömür.. Çöken Boğaziçi… &nbsp;İstanbul tarihinin bir yanı, yükselen semtler, eski itibarını kaybeden mahalleler arasındaki insan sirkülasyonudur. Bu değişim sırasında Adalar her daim rağbet gören yerler olarak kendini sabitlerken 1930’larda insan kalabalığı Boğaziçi’nden Çamlıca’ya, ardından Haydarpaşa hattına kaydı. Son olarak Suadiye’ye kadar uzandı. Kısa bir süre Bakırköy ve Yeşilköy de İstanbul’un en fazla ilgi gören sayfiye yerleri arasında yerini aldı. Genel olarak bu değişimde eğlence anlayışındaki yenilikler ve ulaşımın etkisi oldu. Yine de coğrafyasıyla, doğasıyla, ihtişamlı yalılarıyla dünyanın en güzel yerlerinden biri olan Boğaz’ın ölmeye yüz tutması pek tuhaf…<img src="https://images.aposto.com/2022/8/2/1663066796190.png" style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" width="550" ratio="1.64" fr-original-style="display: block; vertical-align: top; margin: 5px auto; text-align: center; width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Göç edenlerin iskele fotoğrafı, 1931<hr fr-original-style="" style="height: 0px; overflow: visible; border-bottom: none; clear: both; user-select: none; break-after: page; box-sizing: border-box;">1930 ile 40 arasında yayımlanan haberlerde Boğaziçi’nin çöküşünün nedenleri şu şekilde açıklanıyor:Küresel boyutta siyasi etkenler<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Meşrutiyetin ilanı (23 Aralık 1876).</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">1880’lerin sonunda Padişah komşular arasındaki toplantıları yasaklıyor. Padişah bu toplantılardan siyasi olarak kuşkulanıyor.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Balkan Savaşları (8 Ekim 1912 – 10 Ağustos 1913).</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">I. Dünya Savaşı (28 Temmuz 1914 – 11 Kasım 1918). Savaşa giden birçok genç ve çocuk hayatını kaybediyor. Boğaziçi’ndeki kimi köylerden yüz genç savaşa gidiyorsa ancak biri sağlıklı olarak dönüyor.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Cumhuriyetin ilanı sonrası Boğaziçi’nde yaşayan birçok Rum, Yunanistan’a gidiyor. Özellikle zengin Hıristiyanlar Boğaziçi’ni ve ülkeyi terk ediyorlar.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">1929 Dünya Ekonomik Bunalımı.</li></ul>Yönetim ve anlayış sıkıntıları<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Ortaokul ve lise yok. Otobüs ve tramvay yok. Kumpanya suyu yok.</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Belediye bakım yapmıyor. Sokaklarda hâlâ gaz lambası var. Elektrikle aydınlanan sokak yok denecek kadar az.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Yatırım yok. Değişen eğlence anlayışlarına yönelik modern işletmeler kurulmuyor.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Yalı sahipleri, tamir yerine özellikle ahşap binaları enkazcıya satıyor.&nbsp;</li></ul>Vapur seferleri düzenleyen Şirket-i Hayriye’nin etkisi<ul fr-original-style="" style="margin-top: 0px; margin-bottom: 1em; list-style-position: inside; box-sizing: border-box;"><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Şirket-i Hayriye seferlerinin düzensizliği ve pahalılığı. Vapur seferlerinin düzensizliği ve şehir merkezindeki mesai saatlerine göre ayarlanmaması çalışanlar için Boğaziçi’ni terk sebebi oluyor.&nbsp;</li><li dir="ltr" fr-original-style="" style="box-sizing: border-box;">Şirket, Boğaziçi’ne taşınan eşya ve erzaktan çok ciddi paralar istiyor. Bu sebeple Boğaziçi’ne taşınmak çok pahalı, bakkal fiyatları da çok yüksek.</li></ul>Boğaziçi’nin terk edilmesini Suat Derviş, 25 sayılık yazı dizisinde çok güzel anlatıyor. Boğaziçi’nde sayfiye yerlerini dolaşan Suat Derviş, vapurdan iner inmez bu güzelim coğrafyanın neden eskisi kadar rağbet görmediğini anlamak için yerel halkla röportaj yapmaya çalışıyor. Kapı kapı dolaşmasına rağmen karşısına kemikleri sayılacak kadar cılız bir köpek dışında hiçbir canlıyı bulamıyor. Bir köşkün aylık kirası Adalar'da 400 lirayken Boğaziçi'nde 15 liraya kadar düşüyor. Kimi sayfiye yerlerindeki yalılar, tarım ve fabrika işçileri için oda oda kiralanmış. İstinye’deki yalıların her bir odasında başka bir balıkçı kalıyor. Ahşap yalılar yakacak odun karşılığı yıktırılıyor. Kimi köşkler tütün ya da kömür deposu olmuş. Terk edilmişlik Boğaziçi’ndeki bülbül seslerinin arasına karışıyor. Umutsuzluk, çalıların, ağaçların türlü otların işgal ettiği yalı ve köşklerin arasından göze çarpıyor. Tarihin bir döneminde Boğaziçi bile insansızlığa kurban oluyor. Suat Derviş’in bir röportajında yerel halkın ağzından dökülen şu sözler, durumu en güzel şekilde ifade ediyor:&nbsp;“Boğaz’ın katili en güzeli anlamayan bizleriz.”Ahmet Kutsi Tecer&nbsp;1930'lu yıllarda yazdığı şiirler ile ünlenmiş bir şair, bir siyasetçidir. En çok bilinen eseri "Orada bir köy var uzakta" şiiridir. "Gitmesek de görmesek de o köy bizim köyümüzdür" diye devam eder dizeler ne tesadüftür ki Boğaziçi'nin çöktüğü yıllarda kaleme alınmış. Bu şiirden öte bir ideoloji; sahip olmanın, onunla yaşamaktan onu paylaşmaktan çok daha mühim olduğunu anlatan dönemin ruhudur.

İstanbul'da Nasıl Eğleniyorduk?

Boğaziçi'nin katili kim? Tarihin bir döneminde Boğaziçi, âdeta insanın iki kıtayı ayıran coğrafyada henüz yerleşim yeri kurmadığı kadar yalnızlaşmıştı..

Boğaziçi çöküyor: İstanbul’a büyük göç

“Bir İstanbul Macerası”Şimdiye kadar bu kanalda hep araştırma ve anı kitapları paylaştık. İlk defa bir roman önereceğiz. İstanbul’da geçen, İstanbul’u anlatan sayısız roman var şüphesiz. Bizim önereceğimiz de bunlardan sadece biri. Böylece İstanbul’un romanları için açılışı yapmış olalım dedik (Şehirle ilgili güncel kitaplara da mutlaka yer vereceğiz.)Bu ayın kitabı tarihi bir roman olan <a fr-original-style="" href="https://www.idefix.com/Kitap/Tatli-Sular-Bir-Istanbul-Macerasi/Edebiyat/Roman/Dunya-Roman/urunno=0001720464001" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">“Tatlı Sular”</a>.&nbsp;Kitabı -en azından benim açımdan- ilginç kılan ise yazarı <a fr-original-style="" href="https://en.wikipedia.org/wiki/Harold_Nicolson" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Harold Nicolson</a>’ın 1912-1914 yılları arasında İstanbul’da yaşamış bir İngiliz diplomat olması.&nbsp;<img data-fr-image-pasted="true" src="https://lh3.googleusercontent.com/NxIVQS0x0zsjl-vJoB3Mt3mH8UIAxbDVKbjRBWAbeHBDbSrhATsuYgI-Ghuw-zB7C2lK-iFU5IEo9j3VWuYguMfDrdtkGPlqfEcLYX-7jBo59zwqJ_0cAcSJQ93lDAgYb9DXi2EwQUFHUTpqeW4MHRY" width="550" height="600" style="width: 100%; max-width: 550px; vertical-align: middle; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" ratio="0.90" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable">Zaten romanda da eşi Vita ile İstanbul’da yaşadıklarını anlatır. Kendisine Angus adını verirken eşine Eirene der. İlk defa 1928’de İngilizce olarak <a fr-original-style="" href="https://www.abebooks.com/first-edition/Sweet-waters-Harold-Nicolson-Constable/30972489048/bd" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">“Sweet Water”</a> adıyla yayımlanan kitapta tam da kendisinin İstanbul’da olduğu yıllarda yaşanan Balkan Savaşları sırasında İstanbul’daki yabancı elçiliklerin Osmanlı aleyhindeki entrikaları anlatılır.Söz konusu tarihlerde bizzat İstanbul’u görmüş olması kitapta Galata, Şişli, Beykoz, Eyüp, Büyükçekmece, Tarabya gibi yerlerin anlatılışını daha değerli ve anlamlı kılıyor.&nbsp;

Cumhuriyet döneminin köklü eğitim kurumlarından olan Feyziati Lisesi’nin açılış tarihi hakkında net bir bilgi bulamadık. Okul hakkında da bölük pörçük bilgiler var. Örneğin, bunlardan biri, meşhur Feyziye Mektepleri Vakfı’nın 1930’larda&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://eksisozluk.com/bogazici-lisesi--126140?p=2" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Arnavutköy-Akıntıburnu</a>’nda bulunan Beyhan Sultan Sarayı’nı (<a fr-original-style="" href="https://www.bayraktar.com/tr/kurumsal/izzetabad-kasri" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Çiftesaraylar</a>) satın alarak eğitime başladığına dair. Bir başka kaynakta ise, Feyziati Lisesi’nin Balkan Savaşları ve&nbsp;<a fr-original-style="" href="https://www.haber7.com/kultur/haber/268411-izzetabad-kasrinin-1600-yillik-tarihi" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">1917 Selanik yangını</a> sonrası artan göçmenlerin çocuklarına eğitim vermesi için kurulduğu ve 1930-31’de Çiftesaraylar’da eğitime başladığı yazılı.Ancak ne <a fr-original-style="" href="https://www.fmv.edu.tr/tr-TR/fmv-tarihce/9" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Feyziye Mektepleri Vakfı</a>’nın sitesinden ne de başka bir yerden bu bilgileri doğrulayamadım. Dolayısıyla Fevziye Mektepleri ile Feyziati Lisesi farklı iki kurum olabilir. Bununla beraber okulun bulunduğu yerin bilgisi doğru. <a fr-original-style="" href="http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TEZ/ET002393.pdf" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Arnavudköy Sahilsarayı, Bebek Sahilsarayı</a> gibi isimlerle de anılan Beyhan Sultan Sarayı, 1931’de alınan bir kararla Feyziati Lisesi’ne verilmişti.<img src="https://images.aposto.com/2022/3/0/1649002588695.png" width="550" height="187" ratio="2.89" style="width: 100%; max-width: 550px; vertical-align: middle; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"> Hikâyeyi biraz geriye saralım. Tarih 5 Şubat 1930. Gece yarısı Çarşıkapı’da çıkan bir yangında Feyziati Lisesi’nin binası tamamen kül olur. Can kaybı yaşanmamışsa da öğrenciler kış vakti ortada kalır. İşte bu nedenle okul Arnavutköy <a fr-original-style="" href="https://www.gastearsivi.com/gazete/vakit/1930-07-15/4" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">tramvay yolu</a> üzerindeki saraya taşınır. Kısa sürede kalorifer tesisatı döşenir, laboratuvar, konferans ve sinema salonu yapılarak eğitime başlanır.&nbsp;<img src="https://images.aposto.com/2022/3/0/1649002606348.png" width="550" height="423" ratio="1.28" style="width: 100%; max-width: 550px; vertical-align: middle; border-style: none; position: relative; cursor: pointer; padding: 0px 1px; box-sizing: border-box;" fr-original-style="width: 100%; max-width: 550px;" fr-original-class="fr-draggable"><a fr-original-style="" href="http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/GAZETE/milliyet//milliyet_1930/milliyet_1930_subat_/milliyet_1930_subat_6_.pdf" rel="noopener noreferrer" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">Yangına dair bir gazete haberi</a>Okul binasının müştemilatında faaliyet gösteren bir zift fabrikasında çıkan yangın nedeniyle <a fr-original-style="" href="https://www.gastearsivi.com/gazete/milliyet/1934-05-29/6" style="color: rgb(9, 9, 9); text-decoration: none; background-color: transparent; outline: none; cursor: pointer; transition: color 0.3s ease 0s; touch-action: manipulation; user-select: auto; box-sizing: border-box;" target="_blank">1934 yılında</a> ikinci bir yangın tehlikesi atlatılır. 1935 yılına gelindiğinde okulun adı “Boğaziçi Lisesi” olarak değiştirilir. Bu isimle 1951 yılına kadar eğitim-öğretime devam eder. 1951’de maddi sebepler nedeniyle kapanır. Seyfi Dursunoğlu, Keriman Halis, Cahit Kayra, Kadir Has, Zeki Müren gibi iş, siyaset ve sanat dünyasından pek çok önemli isim bu özel lisede okur. Çiftesaraylar ise Demokrat Parti döneminde Boğaziçi yolunun genişletilmesi sırasında yıkılır.

Balkan Savaşları ile ilgili hikayeler